تاریخ شروع کسری بودجه در ایران به چه زمانی تعلق دارد؟

کسری بودجه از دیرباز به عنوان یکی از مولفه‌های کلیدی و مهم در نظام اقتصادی ایران شناخته شده و به عنوان یک چالش اساسی که زمینه‌ساز سایر مسائل اقتصادی محسوب می‌شده یاد می‌شد.

اما در حال حاضر وضعیت اقتصادی ایران نسبت به گذشته تغییرات قابل توجهی داشته و کسری بودجه به یک عامل ثانویه تبدیل شده است که به عوامل دیگری وابسته است. این تغییر در موقعیت باعث شده تا اهمیت کسری بودجه در گذشته کاهش یابد در عوض موضوع اصلاح ساختار بودجه اهمیت بیشتری پیدا کرده است.

در این گزارش به روند آغاز بودجه‌نویسی و ایجاد کسری بودجه در دوره قاجار تأثیر نفت بر بودجه و تأثیر جنگ جهانی اول بر کسری بودجه پرداخته خواهد شد.

بودجه ایران در دوران قاجار؛ مازاد یک میلیون تومانی در دوران صدارت امیرکبیر

پس از شکست‌های نظامی ایران از روسیه ایران به پرداخت غرامت ۵ میلیون تومان ملزم شد که این اولین بدهی بزرگ در عصر قاجار بود؛ اما دولت توانست بدون استقراض این مبلغ را پرداخت کند. با این حال در اواخر دوران فتحعلی شاه دولت به مشکلات مالی دچار شد. در دوره محمدشاه به مدت یک دهه کسری بودجه وجود نداشت اما در سال‌های پایانی حکومت وی و به دنبال ناآرامی‌های داخلی کسری بودجه به یک میلیون تومان رسید.

امیرکبیر به عنوان اولین صدر اعظم ناصرالدین شاه با کاهش حقوق درباریان بودجه را متوازن کرد و سالیانه یک میلیون تومان برای احتیاط در خزانه ذخیره کرد. بعد از او میرزا آقاخان نوری با افزایش دستمزدهای اشراف و کاهش مخارج قشون روند مازاد بودجه را تحت تأثیر قرار داد. بنابراین تا اواخر قرن دوازدهم قمری بودجه ایران به گونه‌ای مدیریت می‌شد که در سال ۱۲۹۹ ق به ۷۰۰ هزار تومان مازاد رسید.

آغاز کسری بودجه در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه؛ اولین کسری ۱۲۰ هزار تومان

در دوران صدارت اعتمادالسلطنه وضعیت خزانه ایران از نظر ناظران خارجی مناسب به نظر می‌رسید. اما از اواخر دوره ناصری کسری بودجه به تدریج ظهور کرد و هزینه‌های دولت در امور نظامی افزایش یافت. در سال آخر حکومت ناصرالدین شاه کسری بودجه به ۱۲۰ هزار تومان رسید و این رقم در دوره مظفرالدین شاه به ۴۰۰ هزار تومان افزایش یافت.

اوج بی‌پولی دولت در زمان مظفرالدین شاه با کسری ۲ میلیون تومانی

در سال ۱۳۱۹ وضعیت مالی دولت ایران به شدت بحرانی شد و کسری بودجه به ۲ میلیون تومان افزایش یافت. در چنین شرایطی امین‌السلطان از صدارت برکنار و عین‌الدوله به جای او منصوب شد. با ورود عین‌الدوله به دایره قدرت این دولت موفق شد در سال بعد (۱۳۲۲) بودجه را متوازن کند و تا آستانه انقلاب مشروطه ۵۰۰ هزار تومان مازاد داشت.

کسری بودجه پس از انقلاب مشروطه؛ اقدامات اثرگذار مجلس اول و جبران کسری ۳ میلیون تومانی

پس از انقلاب مشروطه دولت با کسری ۳ میلیون تومانی مواجه شد. مجلس ملی تصمیم به جبران کسری بودجه بدون استقراض خارجی گرفت و کمیسیون بودجه گزارشی ارائه داد مبنی بر اینکه با اصلاحات انجام‌شده کسری جبران شده است. با این حال واقعیت نشان می‌دهد که کسری بودجه به صورت مستمر وجود داشت و دولت هر سال با ۳ میلیون تومان کسری مواجه می‌شد.

چالش بودجه‌های موقت و خرج‌های پی در پی در سازمان بی‌نظم بودجه‌ریزی

با برپایی مجلس دوم کسری بودجه نه تنها کاهش نیافت بلکه به ۸ میلیون و پانصد هزار تومان رسید. روش‌های تصویب موقت بودجه منجر به افزایش کسری گردید و هر ساله دولت با کسری سه میلیون تومانی روبرو می‌شد.

تاثیرگذاری مجلس در کاهش ۳.۵ میلیون تومانی کسری بودجه

دولت در دوره مجلس سوم به واسطه تلاش‌های خود و مجلس توانست روند کسری بودجه را متوقف کند و کسری به یک میلیون و پانصد هزار تومان کاهش یافت.

کسری ۸ میلیون تومانی دولت ایران در آستانه سال ۱۳۰۰

با این حال مجلس پس از یک سال به پایان رسید و دولتها عمرهای کوتاهی داشتند. در دوره فترت تصویب‌نامه‌های زیادی روند بزرگ شدن دولت را تسریع کرد و در نتیجه هزینه‌های دولت افزایش یافت. در بدو تشکیل مجلس چهارم کسری به حدود ۹ میلیون تومان رسید.

با پایان جنگ جهانی اول و خروج نیروهای بیگانه اقتصاد ایران به تدریج بهبود یافت. دولت ایران تا پیش از مجلس چهارم حدود ۴۰ میلیون تومان قرض کرده بود و با تشکیل این مجلس وضعیت مالی کشور به تدریج بهبود یافت.

رویکرد افزایش درآمدهای مالیاتی برای جبران کسری بودجه

در دوره قاجار افزایش درآمد مالیاتی از طریق دو رویکرد تمرکزگرایی و تمرکززدایی صورت می‌گرفت. اقدامات مهمی مانند توقف اجاره‌داری گمرک در راستای افزایش درآمد دولت مورد توجه قرار گرفت و درآمد گمرکی تا مشروطه به طور قابل توجهی افزایش یافت.

به نقل از صدای بورس

انتهای پیام/